Những điều cần biết về viêm tụy mạn

Viêm tụy mạn có thể là nguyên nhân của đau bụng, tiêu hóa kém, đái tháo đường và những biến chứng khác. Rượu là nguyên nhân phổ biến gây viêm tụy mạn. Phương pháp điều trị bao gồm giảm đau và một số thuốc khác và quan trọng nhất là ngưng uống rượu. Đôi khi phải cần đến việc phẫu thuật.

Tuyến tụy là gì?

Tuyến tụy nằm phía trên của ổ bụng, ở phía sau dạ dày và ruột. Nó tiết ra các dịch có chưa các enzyme để tiêu hóa thức ăn. Các enzyme được sản xuất bởi tế bào tuyến tụy sau đó được đổ và các ống siêu nhỏ. Những cái ống nhỏ này nối với nhau như những nhánh cây để tạo thành ống tụy chính. Chúng dẫn dịch giàu enzyme tới phần ruột nối tiếu với dạ dày (tá tràng). Những enzyme này ở thể bất hoạt khi chúng nằm trong tuyến tụy (nếu không chúng sẽ tiêu hóa tuyến tụy). Chúng được hoạt hóa ở tá tràng để tiêu hóa thức ăn.

Một nhóm các tế bào đặc biệt được gọi là “tiểu đảo Langerhans” được nằm rải rác bên trong tụy. Những tế bào này tạo ra hormone insulin và glucagon. Những hormone này được tiết trực tiếp vào trong máu để kiểm soát nồng độ đường máu.

Ống mật mang mật xuống từ gan và túi mật. Nó kết nối với ống tụy ngay trước khi đổ vào tá tràng. Mật đổ và tá tràng và giúp tiêu hóa thức ăn.

Hình 1. Tuyến tụy và các cấu trúc lân cận

Viêm tụy là gì?

Viêm tụy có nghĩa là viêm tuyến tụy. Có hai tuýp viêm tụy:

• Viêm tụy cấp- sự viêm tiến triển rất nhanh, trong vài ngày hoặc hơn. Nó thường khỏi hoàn toàn và không để lại tổn thương vĩnh viễn nào cho tuyến tụy. Đôi khi viêm tụy cấp lại rất nghiêm trọng. Viêm tụy cấp sẽ không được đề cập nhiều hơn trong tài liệu này.
• Viêm tụy mạn- sự viêm diễn ra liên tục. Sự viêm có xu hướng ít rầm rộ hơn viêm tụy cấp nhưng vì nó là liên tục diễn biến nên nó có thể để lại sẹo và các tổn thương. Khoảng 4 trên 100 người trên toàn thế giới có viêm tụy mạn một lần trong đời. Không thể biết chính xác bao nhiêu người ở Anh Quốc có bệnh này nhưng nó được cho rằng là tăng đáng kể trong những năm qua. Viêm tụy mạn gặp ở đàn ông nhiều hơn phụ nữ. Độ tuổi trung bình của bệnh là 51.

Nguyên nhân của viêm tụy mạn là gì?

• Rượu- nguyên nhân phổ biến (7 trong 10 trường hợp). Nam giới ở độ tuổi 40-50 là nhóm mắc bệnh nhiều nhất. Nhiều trường hợp đã uống nhiều rượu liên tục trong 10 năm hoặc hơn trước khi những triệu chứng đầu tiên xuất hiện.
• Hút thuốc- mới được tìm ra rằng có liên quan tới viêm tụy mạn.
• Vấn đề di truyền- có và trường hợp vấn đề về di truyền dẫn đến sự phát triển của viêm tụy mạn. Bệnh xơ hóa dạng nang (cystic fibrosis) có thể là nguyên nhân. Di truyền có nghĩa là bạn sinh ra với bệnh đó và nó được truyền lại qua các thế hệ của gia đình thông qua bộ mã đặc biệt trong tế bào được gọi là gen.
• Bệnh tự miễn- hệ miễn dịch cửa chính bản thân tấn công tuyến tụy. Tình trạng này có thể liên quan đến các bệnh tự miễn Sjögren’s syndrome và bệnh xơ hóa đường mật nguyên phát.
• Nguyên nhân khác- không phổ biến. Bao gồm các bất thường của tuyến tụy như hẹp ống tụy (do nhiều nguyên nhân) hoặc di truyền từ cha hoặc mẹ.
• Suy dinh dưỡng- ăn nhiều khoai mì là nguyên nhân ở một số quốc gia.
• Vô căn- trong một vài trường hợp không thể tìm được nguyên nhân. 2 trong mười trường hợp viêm tụy mạn không tìm được nguyên nhân.

Ghi chú: sỏi túi mật, nguyên nhân phổ biến của viêm tụy cấp, không phải là nguyên nhân của viêm tụy mạn nếu như cái ống nhỏ gắn túi mật với gan (ống mật) không bị tổn thương do sỏi hay nhiễm trùng.

Điều gì xảy ra trong viêm tụy mạn?

Một sự viêm liên tục xảy ra trong tuyến tụy. Lý do mà rượu hay các yếu tố khác kích hoạt quá trình viêm này chưa được biết rõ dù rằng một vài người nghĩ rằng nó liên quan tới bộ gen. Sau một thời gian, sự viêm gây ra sẹo và tổn thương ở các phần của tuyến tụy. Việc này có thể dẫn đến vệc tạo ra không đủ enzyme và insulin. Sự thiếu enzyme có thể gây ra tiêu hóa kém (kém hấp thu). Thiếu insulin có thể gây ra tiểu đường.

Theo thời gian, các khối canxi lằng đọng và có thể hình thành sỏi trong tụy. Sỏi canxi và/hoặc sẹo của tụy có thể làm tắc nghẽn dòng chảy của enzyme trong ống tụy.

Viêm tụy mạn thường diễn biến xấu đi theo thời gian. Khoảng thời gian từ khi kích hoạt sự viêm tới tổn thương, sẹo, sỏi canxi và rồi xuất hiện các vấn đề về tiêu hóa, đái tháo đường thường diễn ra trong vài năm. Tuy nhiên, quá trình này có thể tiếp diễn nhiều tháng hoặc nhiều năm trước khi bất kì triệu chứng đầu tiên nào được chú ý.

Những triệu chứng của viêm tụy mạn là gì?

Những triệu chứng có thể đa dạng ở nhiều trường hợp. Các triệu chứng phổ biến bao gồm:

• Đau bụng- ngay dưới các xương sườn là triệu chứng phổ biến. Cơn đau thường lan ra sau lưng. Cơn đau có xu hướng liên tục và có thể giảm phần nào nếu chúi người về trước. Nó có thể nhẹ nhàng nhưng sẽ càng nặng hơn về sau. Ăn có thể làm cơn đau tệ hơn. Điều này làm bạn ăn ít đi và sụt cân. Đau có thể thành cơn- không xuất hiện liên tục. Chú ý: 1 trên 5 bệnh nhân viêm tụy mạn không hề đau bụng chút nào.
• Tiêu hóa kém- xảy ra do không có đủ enzyme do tổn thương tuyến tụy. Đặc biệt là sự tiêu hóa chất béo và một số vitamins sẽ bị ảnh hưởng. Chất béo không tiêu hóa được vẫn còn trong ruột và được thải qua phân. Nó làm cho phân nhạt màu, mùi khó chịu, lỏng khó để thải ra hết (flush away) ( mót rặn- steatorrhoea). Sụt cân có thể xảy ra nếu thức ăn không được tiêu hóa hoàn toàn.
• Đái tháo đường- 1 trên 3 trường hợp. Việc này xảy ra khi tụy không sản xuất đủ lượng insulin cần thiết. Triệu chứng thường là: khát nhiều, tiểu nhiều, sụt cân nếu như đái tháo đường không được chữa trị. Tuy nhiên viêm tụy mạn không phải là nguyên nhân phổ biến của đái tháo đường.
• Cảm thấy khó chịu (buồn nôn)- ‎và nói chung cảm thấy không khỏe cũng có thể xảy ra‎.

Viêm tụy mạn do rượu thường theo sau một mô hình điển hình (typical pattern). Thường có những triệu chứng (bout) đầu tiên của viêm tụy cấp với những cơn đau bụng dữ dội và nôn vọt. Việc này có thể biến mất nhưng nếu tiếp tục uống, tụy sẽ ngày càng bị tổn thương nhiều hơn. Những tái phát của viêm tụy cấp có thể xảy ra. Không giống như viêm tụy cấp “một lần”, cơn đau có thể không kết thúc và tiếp tục trở thành đau mạn tính và triệu chứng khác có thể phát triển.

Viêm tụy mạn được chẩn đoán thế nào?

Thật không may, hiện tại không có một xét nghiệm đơn lẻ nào có thể chẩn đoán viêm tụy mạn.

Chẩn đoán viêm tụy mạn ở giai đoạn sớm của nó thường khó khăn. Nhiều tế bào tụy có thể bị phá hủy trước khi những bất thường được hiển thị trên các xét nghiệm, X quang hoặc CT. Lượng enzyme sản xuất bởi tụy và số lượng tế bào sản xuất insulin có thể thấp đáng kể trước khi bất kì triệu chừng nào của tiêu hóa kém hay đái tháo đường xuất hiện.

Một khi tổn thương và sẹo của tụy nặng hơn hay khi sỏi canxi bắt đầu hình thành thì tổn thương của tụy có thể xuất hiện trên Xquang hoặc CT. Tuy nhiên, trong khoảng thời gian này, triệu chứng của kém hấp thu và đái tháo đường có thể xuất hiện.

Các xét nghiệm đang được sử dụng:

• Xét nghiệm máu đếm tế bào máu, chức năng gan, thận.
• Xét nghiệm máu cho bệnh tiểu đường.
• Bác sĩ của bạn có thể yêu cầu lấy mẫu phân để xét nghiệm.
• X quang bụng hoặc CT-scan bụng có thể được làm.
• Chụp đường mật là một test dùng để ghi hình của đường mật. Điều này thường được sử dụng bằng MRI.
• Quan sát tuyến tụy bằng một ống soi đưa vào dạ dày là một kĩ thuật mới đối khi được sử dụng. Thỉnh thoảng, chất nhuộm màu được phun lên các ống dẫn của tuyến tụy (ống tụy) để có được một hình ảnh rõ ràng hơn về những gì đang xảy ra.

Những biến chứng nào có thể xuất hiện?

Đa số người bị viêm tụy mạn không có biến chứng. Tuy nhiên, một số điều sau có thể xảy ra:

• Nang giả tụy- gặp ở ¼ bệnh nhân viêm tụy mạn. Việc này xảy ra khi dịch tụy, loại dịch giàu enzym, tụ vào một cái nang, do một ống dẫn đến ống tụy chính bị tắc). Những cái nang này có thể sưng lên với nhiều kích cỡ. Chúng có thể là nguyên nhân của triệu chứng như đau bụng ngày càng tăng, cảm thấy không khỏe (buồn nôn) và nôn. Đôi khi chúng biến mất mà không cần điều trị. Đôi khi chúng cần được dẫn lưu hoặc phẫu thuật để loại bỏ.
• Cổ chướng- đôi khi xảy ra. Đây là dịch tích tụ trong khoang bụng ở giữa các cơ quan và ruột.
• Tắc ống mật- là một biến chứng không phổ biến. Nó gây ra vàng da, vì mật không thể đổ và ruột và thấm vào dòng máu.
• Ung thư tụy– là phổ biến hơn so với trung bình ở những người bị viêm tụy mãn tính. Nguy cơ gia tăng ở người hút thuốc và với độ tuổi ngày càng tăng.
• Biến chứng hiếm – bao gồm tắc ruột, chảy máu hoặc một cục máu đông (huyết khối) trong các mạch máu gần tuyến tụy.

Cảm thấy uể oải là khá phổ biến nhất là khi bạn đang trong cơn đau. Một vài người thậm chí còn bị trầm cảm, việc này thì đáp ứng tốt với điều trị. Việc nói chuyện với bác sĩ của mình là rất quan trọng khi có bất cứ triệu chứng nào của trầm cảm.

Phương pháp điều trị cho viêm tụy mạn là gì?

• Ngưng uống rượu- đây là phần cần thiết nhất của việc điều trị. Bạn không nên uống rượu thậm chí khi nó không phải là nguyên nhân của viêm tụy mạn.
• Giảm đau- thường cần thiết để giảm nhẹ cơn đau. Việc kiểm soát cơn đau đôi khi thật sự khó và sự tham khảo ý kiến của phòng khám giảm đau (pain clinic) đôi khi cần thiết. Ngoài thuốc giảm đau, các kỹ thuật khác để chặn cơn đau có thể được xem xét, chẳng hạn phong bế dây thần kinh đến tuyến tụy.
• Các enzyme thay thế- có thể cần thiết nếu việc giảm enzyme là nguyên nhân của việc khó tiêu và tiêu phân mỡ. Viên nang chứa các men nhân tạo được uống trong bữa ăn.
• Hạn chế chất béo trong bữa ăn- có thể được khuyên nếu tình trạng tiêu phân mỡ tồi tệ.
• Insulin- nếu bệnh tiểu đường phát triển sau đó tiêm insulin sẽ được cần thiết để kiểm soát mức độ đường trong máu.
• Vitamin- có thể cần được uống.
• Không hút thuốc- để giảm thiểu nguy cơ phát triển ung thư tuyến tụy.

Nếu bạn bị viêm tụy do tự miễn thì có thể bạn sẽ phải sử dụng một liệu trình điều trị với thuốc steroid.

Phẫu thuật

Hầu hết những người bị viêm tụy mãn tính không cần phẫu thuật nhưng một cuộc mổ đôi khi cần thiết. Lý do phổ biến cho phẫu thuật là do những cơn đau tồi tệ diễn ra liên tiếp mà các thuốc giảm đau cũng như các biện pháp khác không thể làm gì được. Cơn đau được cải thiện xuất hiện trong khoảng 7 trong 10 bệnh nhân đã phẫu thuật. Các phẫu thuật bao gồm việc loại bỏ một phần của tuyến tụy.

Có những kỹ thuật khác nhau để loại bỏ các lượng khác nhau của tuyến tụy. Những người được chọn phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng của tình trạng của bạn, cho dù các ống dẫn của tuyến tụy (ống tụy) bị chặn và cũng dựa vào các yếu tố khác nhau.

Những phẫu thuật khác có thể được khuyên trong vài trường hợp- ví dụ loại bỏ một lượng lớn sỏi canxi gây tác ống tụy chính. Một thủ thuật khác có thể giúp nong rộng một ống tụy bị hẹp cho phép dịch tụy chảy tốt hơn.

Phẫu thuật cũng có thể cần thiết nếu một biến chứng phát triển. Ví dụ, nếu một ống dẫn mật bị chặn hoặc nang giả tụy phát triển.

Các phương pháp điều trị mới đang được giới thiệu. Trong một số trường hợp, các tuyến tụy được loại bỏ và một số tế bào của bạn được cấy trở lại vào gan. Điều này đã được chứng minh để cải thiện cả đau đớn và cũng kiểm soát bệnh tiểu đường.

Nếu cơn đau dai dẳng có thể bạn sẽ được đề nghị một thủ thuật để ngăn chặn dẫn truyền thần kinh đến khu vực này. Ví dụ về các phương pháp điều trị đó liên quan đến phương pháp này là phong bế đám rối tạng và kích thích tủy sống.

Nếu bạn cần phải phẫu thuật, bác sĩ phẫu thuật của bạn sẽ có thể thảo luận với bạn một cách chi tiết các loại hình hoạt động bạn cần

Triển vọng (tiên lượng) cho viêm tụy mạn?

Nếu rượu là nguyên nhân của viêm tụy mạn tính thì bệnh tật liên quan đến rượu khác cũng thường xuất hiện. Nếu bạn tiếp tục uống rượu và viêm tụy trở nên trầm trọng thì tuổi thọ thường bị giảm từ 10-20 năm. Điều này là do biến chứng của viêm tụy hoặc các căn bệnh liên quan đến rượu khác. Nếu bạn ngừng uống rượu hoàn toàn trong giai đoạn đầu của bệnh thì sau đó tiên lượng sẽ tốt hơn.

Triển vọng cho các nguyên nhân ít gặp khác của viêm tụy mạn tính phụ thuộc vào nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Xem thêm bài "Viêm tụy cấp : Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị" của Bác sĩThS.BS. NGUYỄN HẢI NAM

Tài liệu tham khảo

http://patient.info/health/chronic-pancreatitis-leaflet